Trudno wyobrazić sobie postępowanie karne, w którym nie przeprowadzono by rozmów z uczestnikami wydarzenia kryminalnego. W końcu to oni dysponują wiedzą na temat tego co, gdzie i kiedy się stało, kto brał w tym udział, w jaki sposób i dlaczego. Prawidłowe prowadzenie przesłuchań stanowi zatem klucz do ustalenia sprawcy i udowodnienia mu winy. Dlatego zarówno świadkowie, jak i podejrzani są dla policji i prokuratora doskonałym źródłem informacji.

Na podstawie Kodeksu postępowania karnego możemy wyróżnić trzy główne kategorie osób mogących być osobowymi źródłami dowodowymi: podejrzanego, świadka oraz biegłego. Jako że rola każdego z tych uczestników jest inna, inne też są zasady, zgodnie z jakimi biorą udział w postępowaniu. Ponadto – w zależności od tego, czy dana osoba jest przesłuchiwana w charakterze podejrzanego, świadka, czy też opiniuje jako biegły – różne są jej uprawnienia i obowiązki. Oczywiście wszystko to sprawia, że także z punktu widzenia kryminalistyki taktyka przesłuchania tych podmiotów będzie wyglądała inaczej..

Istnieje jednak zbiór ogólnych zasad dotyczących prowadzenia każdego przesłuchania – część z nich znajduje się wprost w przepisach, pozostałe zostały wypracowane przez praktyków. Zgodnie z tymi zasadami, osobie przesłuchiwanej trzeba zapewnić swobodne wypowiedzenie się na temat zdarzenia, a dopiero następnie należy zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi. Ponadto ich zadaniem jest doprecyzowanie, co relacjonujący miał na myśli, na przykład gdy używał charakterystycznej dla siebie terminologii, tak by protokół przesłuchania zrozumiały był dla każdego, kto będzie później go czytał. Kontrolowanie wypowiedzi za pomocą pytań polega na naprowadzaniu przesłuchiwanego na właściwy temat, a także sprawdzeniu, czy jego relacja jest spójna logicznie oraz czy opisuje wydarzenia szczerze, czy też mija się z prawdą. Istotną zasadą jest, iż nie wolno zadawać osobie przesłuchiwanej pytań sugerujących treść odpowiedzi. Jeśli interesuje nas, jak ubrany był sprawca, to pytamy o kolor jego garderoby. Niedopuszczalne jest użycie sformułowania: „Czy sprawca miał czerwoną, czy zieloną kurtkę?”.

Podczas przesłuchania nie wolno stosować przemocy fizycznej oraz psychicznej – niezależnie od tego, czy rozmawiamy ze świadkiem, biegłym czy podejrzanym. Oczywiście oznacza to również, że zakazane są wszelkie formy tortur, a „pokazowe” przesłuchania w popularnych serialach i filmach kryminalnych to często przykłady nagannego zachowania przedstawicieli organów śledczych mające dodać utworom spod znaku dziesiątej muzy pożądanego kolorytu. Nie wolno też przesłuchiwanemu grozić, w tym także sugerować, że jeśli na przykład nie przypomni sobie określonych okoliczności, będzie to potraktowane jako utrudnianie śledztwa. Jeśli jednakże zastosowana zostałaby przemoc, to zeznania, wyjaśnienia czy oświadczenia uzyskane w drodze groźby lub przymusu nie mogą stanowić dowodu, a zatem nie będzie można ich wykorzystać jako materiału obciążającego sprawcę czy przyjąć za podstawę wydanego przez sąd wyroku.

Świadkiem jest uczestnik postępowania, który zazwyczaj ma jakąś wiedzę na temat zdarzenia będącego przedmiotem zainteresowania organów ścigania i jest wezwany i przesłuchiwany co do tych okoliczności. Świadek ma obowiązek stawić się w sądzie, prokuraturze czy w jednostce policji i złożyć zeznania. Jednak najbardziej istotne z punktu widzenia przesłuchania świadka w kontekście jego praw i obowiązków jest to, że nie może on zeznawać nieprawdy ani zatajać prawdy, bowiem, zgodnie z treścią art. 233 § 1 Kodeksu karnego grozi za to świadkowi odpowiedzialność karna, o czym należy go pouczyć przed przesłuchaniem.

Wyjątkowo świadek może natomiast odmówić składania zeznań. Z tego uprawnienia mogą skorzystać osoby najbliższe dla oskarżonego albo podejrzanego. Wreszcie każdy świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeśli jej udzielenie mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. 

Podkreślić należy, iż w postępowaniu lepiej jest postawić na „jakość” wiedzy świadków, niż na ilość przesłuchanych osób, bowiem z punktu widzenia logiki jedna relacja wiarygodna jest cenniejsza dla organów procesowych niż duża liczba zeznań niewiarygodnych lub niejasnych.

Jak wskazaliśmy – świadek zawsze składa zeznania. Natomiast podejrzany i oskarżony – wyjaśnienia.

Mówiąc o podejrzanym najczęściej mamy na myśli osobę, której formalnie przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa. Jej najważniejsze uprawnienie dotyczące udzielania informacji w toku przesłuchania to prawo do składania wyjaśnień. Może on z tego prawa nie skorzystać i nie podając powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania przesłuchującego, a nawet odmówić złożenia wyjaśnień w ogóle. Każde przesłuchanie podejrzanego jest niezmiernie ważne – jest to bowiem osoba najbardziej zainteresowana w rozstrzygnięciu procesu karnego, w dodatku zaś bezpośredni uczestnik badanych wydarzeń. Dzięki niemu można pozyskać informacje o dowodach, jakie należy jeszcze zebrać oraz o osobach, które mogą mieć wiedzę dotyczącą zdarzenia. Niebagatelny jest też wpływ prawidłowego przesłuchania podejrzanego na tok całego postępowania i wynik procesu. 

Oprócz przesłuchań świadków i podejrzanych czy oskarżonych dokonuje się również przesłuchań biegłych. Biegłego powołuje się w sprawie wówczas, gdy do wyjaśnienia pewnych okoliczności sprawy organowi procesowemu niezbędne są wiadomości specjalne z jakiejś dziedziny np. z zakresu badań pisma ręcznego, ruchu drogowego i techniki jazdy, nauk ścisłych czy przyrodniczych. Biegły po wezwaniu go przez prokuratora lub sąd zaznajamia się w niezbędnym zakresie z aktami sprawy, czasem dokonuje też dodatkowych badań oraz przeprowadza eksperymenty i symulacje. Sporządza następnie opinię pisemną, z którą zapoznają się strony postępowania. Częstokroć biegły wzywany jest później do złożenia uzupełniającej opinii ustnej – wówczas przesłuchuje się go. W trakcie tego przesłuchania stosuje się odpowiednio zasady dotyczące przesłuchania świadków – ekspert także składa swoje oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności za fałszywe zeznania. Dodatkowo biegły może ponosić odpowiedzialność za przedstawienie fałszywej opinii. Udział w sprawie biegłego jest w wielu przypadkach konieczny do prawidłowego ustalenia stanu faktycznego, w związku z czym przedstawiciel organu procesowego powinien należycie przygotować pytania, na które odpowiedzi będzie udzielał biegły.

Opisane powyżej zasady przeprowadzania przesłuchania to tylko namiastka wiedzy o tej czynności w stosunku do niezmiernie obszernego dorobku teoretyków i praktyków: przedstawicieli organów ścigania, prawników, psychologów oraz innych badaczy, którzy kiedykolwiek stawali przed problemem: co zrobić, aby uzyskać od kogoś jak najwięcej potrzebnych informacji. Aby dobrze poprowadzić przesłuchanie nie wystarczy bowiem znać kodeksowe regulacje dotyczące pozyskiwania osobowych źródeł dowodowych. Najważniejszymi umiejętnościami, jakimi powinien dysponować przesłuchujący są: zdolność do aktywnego słuchania interlokutora oraz do szybkiego analitycznego myślenia. Niezbędne jest też, jak w każdej profesji, doświadczenie. Nie mniej istotną rolę odgrywa odpowiednie przygotowanie się do czynności: dogłębna analiza akt sprawy i opracowanie taktyki przesłuchania konkretnej osoby. 

Na zakończenie warto zaznaczyć, że w związku z ostatnią obszerną nowelizacją Kodeksu postępowania karnego, zwiększa się liczba przesłuchań przeprowadzanych na sali sądowej – sam ciężar prowadzenia tej czynności przenosi się z jednostek policji i prokuratur do siedzib sądów. Od 1 lipca 2015 r. aktywnymi przesłuchującymi stali się zarówno prokuratorzy, jak i przedstawiciele korporacyjnych zawodów prawniczych: adwokaci i radcowie prawni. Sędzia natomiast może przeprowadzić dowód jedynie w wyjątkowych wypadkach.

autor: Daniel Bracanovic​