Z dokumentem spotykamy się od momentu, w którym pismo wyparło przekaz ustny jako główną formę przekazywania myśli. Również my, w codziennym życiu, posługujemy się dokumentami, czasami nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Powszechność tego zjawiska sprawia, że także organy ścigania przejawiają nimi zainteresowanie gdy podejrzewają, że za ich pomocą mogło dojść do popełnienia przestępstwa.

Czym jest więc dokument? Powszechnie przyjęta definicja prawna określa, że dokument stanowi każdy przedmiot zawierający określoną treść – mogący mieć znaczenie prawne. Co więc w praktyce będzie stanowić dokument? O ile oczywistym jest, że dokumentem będzie list, umowa, testament, wypełniony przez nas druk urzędowy – to nie każdy zdaje sobie sprawę, że do dokumentów zaliczamy również dowód osobisty, prawo jazdy, paszport, a także środki płatnicze (pieniądze, papiery wartościowe) - zwane dokumentami publicznymi. W pewnych okolicznościach za dokument może być również uznane np. graffiti, pozostawione na ścianie budynku.

Również przestępcy rozumieją znaczenie dokumentów w codziennym życiu –
i posługują się nimi – fałszując je lub wykorzystując w sposób nieautoryzowany, w celu osiągnięcia korzyści. Do najczęstszych form fałszerstwa należy podrabianie dokumentów, czyli sporządzenie dokumentu w całości przez nieupoważnioną osobę, oraz przerabianie dokumentów, czyli wprowadzanie do oryginalnego dokumentu nieuprawnionych zmian takich jak np. dodatkowe cyfry, podpisy, itp.

Chcąc przeciwdziałać temu zjawisku, kryminalistyka wypracowała szereg metod i technik umożliwiających badanie autentyczności dokumentów. 

Badania pismoznawcze – pokaż mi swoje pismo a powiem ci kim jesteś…

Najstarsze historycznie zapisy wykonane były pismem ręcznym - czy to z wykorzystaniem rylca i glinianej tabliczki, czy pióra i pergaminu. Również kryminalistyczne badania zapisów wykonanych ręką ludzką stanowią jedną z najstarszych dziedzin kryminalistyki i zwane są powszechnie klasycznymi badaniami dokumentów. Mają one na celu m.in.:

• identyfikację osób na podstawie ich pisma ręcznego lub wzorów podpisów,
• badanie kolejności powstawania poszczególnych zapisów,
• badanie zapisów ukrytych (np. wykonanych tzw. „atramentem sympatycznym”).

Zakładamy bowiem, że podobnie jak ślady linii papilarnych czy DNA, również obraz naszego pisma, wypracowany na etapie edukacji, a następnie indywidualizujący się w trakcie życia, pozwala na zidentyfikowanie konkretnej osoby, która go sporządziła.

Aby dokonać badania kwestionowanego zapisu lub dokumentu, potrzebny jest dodatkowy materiał (nazywany porównawczym), co do którego jesteśmy pewni, że został wykonany ręką osoby podejrzewanej o fałszerstwo. 

Wyróżniamy dwa rodzaje materiału porównawczego – wpływowy i bezwpływowy.

Materiał wpływowy pobierany jest najczęściej przez eksperta z zakresu badań pismoznawczych na etapie prowadzonych badań. Dyktuje się w tym celu odpowiednio przygotowany tekst.

Materiał taki powinien być pobierany w warunkach maksymalnie zbliżonych do tych, w których miał powstać dokument kwestionowany – dotyczy to zarówno pozycji piszącego, stosowanego środka pisarskiego (np. pióro, długopis) jak i podłoża (np. pojedyncza kartka, zeszyt czy różne rodzaje papieru). 

W przypadku materiału bezwpływowego, chodzi o dokumenty wytworzone wcześniej
i niezwiązane z konkretnym badaniem. Gdzie poszukiwać takiego materiału? Świetnymi jego nośnikami będą zeszyty z okresu edukacji szkolnej, listy, pamiętniki, notatki oraz korespondencja urzędowa.

Następnie w toku prowadzonych badań ekspert porównuje oba materiały poszukując w obrazie zgodnych, charakterystycznych cech pisma. Część z nich widoczna będzie nawet dla obserwatora-laika, jednakże aby dostrzec większość z nich, potrzebna jest specjalistyczna wiedza i doświadczenie w materii badań pisma. 

Prowadząc badania ekspert analizuje cztery główne warstwy pisma:

1. warstwę graficzną – dotyczącą sposobu kreślenia poszczególnych znaków pisarskich, jak i całych zapisów,
2. warstwę językową – uwzględniającą styl i składnię, którą posługuję się osoba formułująca tekst. Cechami charakterystycznymi służącymi do typowania autora mogą być np. powtarzające się błędy ortograficzne lub specyficzne słownictwo czy konstrukcje gramatyczne,
3. warstwę treściową - która może służyć np. do typowania autora poprzez analizę języka, którym się posługuje,
4. warstwę techniczną – dotyczącą cech związanych z podłożem oraz środkiem pisarskim, którym został wykonany dokument, a także sposobu posługiwania się nim przez wykonawcę.

Grafologia – pokaż mi swoje pismo, a określę twój temperament…

Uwaga! Od badań pismoznawczych (grafoskopijnych) należy bezwzględnie odróżnić badania grafologiczne. Dziedziny te, mimo że zajmują się badaniem pisma ręcznego skupiają się na zupełnie innych jego aspektach. Mimo to, są powszechnie mylone, i to nie tylko wśród osób niezwiązanych z kryminalistyka, ale co gorsza, również w kręgu szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości.

Grafologia jest metodą zajmującą się badaniem cech pisma i określaniem na ich podstawie właściwości psychicznych i osobowościowych piszącego. Jako przykład takich badań można wskazać m.in analizę temperamentu (również w sferze ars amandi) piszącego na podstawie kształtu kreślonej litery „i”. Jak wskazują eksperci z zakresu grafologii, umieszczenie kropki nad literą „i” po prawej stronie litery świadczyć może o „chęci szybkiego działania i nerwowości autora.” Wpływ cech charakteru na pismo osoby jest jednakże kwestią bardzo mocno kontrowersyjną.

Patrz więcej:

1. H. Kołecki. Technicznokryminalistyczne badania autentyczności dokumentów publicznych, Poznań 2002.
2. E. Gruza, Badania Dokumentów [w:] Kryminalistyka, czyli rzecz o metodach śledczych, Warszawa 2007.
3. M. Kulicki et al., Kryminalistyczna problematyka dokumentów [w:] Kryminalistyka, wybrane zagadnienia teorii, Toruń 2007.
4. A. Koziczak, Metody pomiarowe w badaniach pismoznawczych.

autor: Daniel Mańkowski​